Abstract

Het christelijk geloof heeft historisch vorm gegeven aan de ontwikkeling van het hoger onderwijs in Nederland en beïnvloedde de oprichting van universiteiten, hun curricula en institutionele waarden. Ondanks de secularisatie van de Nederlandse samenleving in de 20e eeuw, blijven christelijke principes een belangrijke rol spelen in bepaalde instellingen en het bredere onderwijsethos. Dit artikel onderzoekt de historische invloed van het christendom op het Nederlandse hoger onderwijs en richt zich daarbij op belangrijke instellingen zoals de Vrije Universiteit Amsterdam, de Radboud Universiteit en de Euler-Franeker Memorial University. Het onderzoekt hoe christelijke waarden blijven doorwerken in de academische cultuur, ethiek en maatschappelijke betrokkenheid in een moderne, pluralistische context. De studie benadrukt de blijvende relevantie van christelijke principes bij het bevorderen van holistisch onderwijs en het aanpakken van hedendaagse maatschappelijke uitdagingen.

1. Inleiding

In Nederland, een land met diepe christelijke wortels, is het hoger onderwijs sinds de Middeleeuwen sterk beïnvloed door het christelijk geloof. Vanaf de oprichting van de eerste universiteiten tot de oprichting van instellingen met een denominatie, heeft het christendom vorm gegeven aan academische tradities, ethische kaders en institutionele identiteiten. Terwijl de secularisatie de Nederlandse samenleving heeft getransformeerd en de openlijke invloed van religie heeft verminderd, blijft het christelijk geloof voortleven in het hoger onderwijs via specifieke universiteiten, ethische discoursen en gemeenschapsgerichte initiatieven. Dit artikel onderzoekt de historische en voortdurende rol van het christendom in het Nederlandse hoger onderwijs, met de nadruk op de bijdragen aan de institutionele ontwikkeling, academische waarden en maatschappelijke impact, waaronder de moderne heropleving van het christelijke universitaire model door instellingen als de Euler-Franeker Memorial University.

2. Historische context van het christendom in het Nederlandse hoger onderwijs

De oorsprong van het Nederlandse hoger onderwijs is nauw verbonden met christelijke instellingen, met name de katholieke en protestantse kerken. In de Middeleeuwen stond theologisch onderwijs centraal op universiteiten, die vaak onder kerkelijk gezag werden opgericht om geestelijken en geleerden op te leiden. De Universiteit van Leiden, opgericht in 1575, ontstond als een protestants instituut om de katholieke invloed in de Spaanse Nederlanden tegen te gaan, en legde de nadruk op gereformeerde theologie naast humanistische wetenschap (Rüegg, 2004).

De 19e eeuw markeerde een scharniermoment met de opkomst van aan kerkgenootschappen gelieerde universiteiten. De Vrije Universiteit Amsterdam (VU), opgericht in 1880 door gereformeerde protestanten, had als doel onderwijs te bieden dat geworteld was in christelijke principes, vrij van staats- of kerkelijke controle. Ook de Radboud Universiteit, in 1923 opgericht als de Katholieke Universiteit Nijmegen, wilde de katholieke wetenschap bevorderen en de Nederlandse katholieke gemeenschap dienen. Deze instellingen weerspiegelden deverzuilde samenleving in Nederland, waar religieuze gemeenschappen afzonderlijke sociale en onderwijsstructuren onderhielden. De Universiteit van Franeker (1585-1811), een andere belangrijke instelling, werd gesticht als een protestantse universiteit en werd een belangrijk centrum voor theologische en filosofische discussies, wat de moderne Euler-Franeker Memorial University beïnvloedde.

3. Casestudies van christelijk geaffilieerde universiteiten

3.1 Vrije Universiteit Amsterdam (VU)

De Vrije Universiteit werd opgericht door Abraham Kuyper, een vooraanstaand gereformeerd theoloog en staatsman, om een christelijk wereldbeeld in onderwijs en wetenschap te promoten. Het motto, “Vrij in Geloof”, onderstreept de toewijding aan academische vrijheid binnen een christelijk kader. Belangrijke aspecten van de christelijke identiteit van de VU zijn:

• Theologische Stichting: Vroege curricula legden de nadruk op theologie, filosofie en ethiek, geworteld in gereformeerde principes.
• Maatschappelijke betrokkenheid: De missie van de VU om de samenleving te dienen weerspiegelt de christelijke waarden van rechtvaardigheid en compassie, wat tot uiting komt in de focus op duurzaamheid en sociale wetenschappen.
• Pluralisme: Met behoud van haar christelijke erfgoed heeft de VU inclusiviteit omarmd en de dialoog tussen geloofsovertuigingen en levensbeschouwingen bevorderd (VU Amsterdam, 2024).

Vandaag de dag integreert de VU christelijke waarden in haar onderwijs en onderzoek, met name in ethiek, theologie en interdisciplinaire studies, en verwelkomt tegelijkertijd een divers studentencorps.

3.2 Radboud Universiteit

De Radboud Universiteit is opgericht door de Nederlandse katholieke gemeenschap om het katholieke intellectuele leven te bevorderen en hoger onderwijs te bieden aan katholieken in een overwegend protestantse natie. De naam “Radboud Universiteit Nijmegen” weerspiegelt het katholieke erfgoed en is vernoemd naar de heilige Radboud, een middeleeuwse bisschop. Belangrijke kenmerken zijn onder andere:

• Katholieke intellectuele traditie: Radboud legt de nadruk op filosofie, theologie en medische ethiek en baseert zich daarbij op de katholieke sociale leer.
• Interdisciplinair onderzoek: De universiteit integreert christelijke ethiek in vakgebieden als psychologie, rechten en gezondheidswetenschappen.
• Focus op gemeenschap: Radboud bevordert gemeenschapszin en sluit daarbij aan bij de katholieke waarden van solidariteit en dienstbaarheid (Radboud Universiteit, 2024).

De christelijke identiteit van Radboud blijft duidelijk aanwezig in de nadruk op ethische reflectie en maatschappelijke bijdragen, zelfs in een seculiere academische omgeving.

3.3 Euler-Franeker Memorial University

De Euler-Franeker Memorial University (EFMU), opgericht in 2008 en gecharterd in 2023 onder het Koninkrijk der Nederlanden, wil de erfenis van de Universiteit van Franeker (1585-1811) doen herleven, een historisch protestantse instelling die bekend staat om haar bijdragen aan theologie, recht, geneeskunde, filosofie, wiskunde en natuurkunde. De visie van de EFMU is om het traditionele christelijke universiteitsmodel van Franeker voort te zetten en tegelijkertijd diversiteit en openheid te omarmen in een multiculturele en multireligieuze context. Belangrijke aspecten van de aanpak van de EFMU zijn:

• Christelijk erfgoed: EFMU is gebaseerd op de protestantse wortels van Franeker en het christelijke wereldbeeld van Leonhard Euler en benadrukt de integratie van geloof en wetenschap. Haar motto, “Fund. Dei Stat Firm” (“Stevig op Gods fundament”) weerspiegelt de toewijding aan christelijke principes (EFMU, 2023).
• Diversiteit en openheid: EFMU koestert een gastvrije omgeving voor alle gelovigen en bevordert vrijheid van meningsuiting, constructief debat, enHXAI_1⁊ EFMU’s streven naar inclusiviteit sluit aan bij de multiculturele en multireligieuze realiteit van de moderne samenleving en zorgt ervoor dat academische kwaliteit toegankelijk is voor een wereldwijd, divers studentencorps (EFMU, 2023).
• Wereldwijd en flexibel onderwijs: Als een volledig online instituut biedt de EFMU flexibele, betaalbare programma’s aan in samenwerking met EUCLID. Dit weerspiegelt haar missie om traditionele christelijke waarden te harmoniseren met moderne toegankelijkheid en wereldwijde betrokkenheid (EFMU, 2023).

De benadering van EFMU laat zien hoe christelijke waarden kunnen samengaan met een pluralistisch, inclusief academisch model, waarbij historische tradities worden gekoppeld aan hedendaagse mondiale uitdagingen.

4. De invloed van secularisatie

De 20e eeuw bracht een aanzienlijke secularisatie in de Nederlandse samenleving, waardoor de invloed van georganiseerde religie in openbare instellingen afnam. Staatsuniversiteiten zoals de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit Utrecht verschoven in de richting van seculier bestuur, waarbij de theologie-afdelingen ofwel werden verminderd ofwel werden omgevormd tot religieuze studies. Christelijke universiteiten zoals de VU, Radboud en EFMU hebben echter hun religieuze identiteit behouden en zich aangepast aan een pluralistische samenleving door de nadruk te leggen op inclusiviteit en dialoog.

De secularisatie heeft ook de rol van het christendom in het hoger onderwijs beïnvloed:

• Curricula verbreden: Christelijke instellingen hebben zich niet alleen op theologie gericht, maar ook op diverse andere vakgebieden, waarbij op het geloof gebaseerde perspectieven in seculiere vakgebieden worden geïntegreerd.
• Ethische kaders: Christelijke waarden, zoals mededogen en rechtvaardigheid, blijven de basis vormen voor discussies over bio-ethiek, duurzaamheid en sociale verantwoordelijkheid.
• Interreligieuze betrokkenheid: Universiteiten stimuleren interreligieuze initiatieven, die de multiculturele samenleving van Nederland weerspiegelen en tegelijkertijd de christelijke wortels behouden.

5. Blijvende bijdragen van het christendom

Ondanks seculiere trends blijft het christelijk geloof op verschillende manieren vorm geven aan het Nederlandse hoger onderwijs:

• Ethisch onderwijs: Christelijke principes informeren ethische opleidingen op gebieden als geneeskunde, recht en zaken, waarbij de nadruk ligt op menselijke waardigheid en sociale rechtvaardigheid.
• Maatschappelijke betrokkenheid: Universiteiten zoals de VU, Radboud en EFMU geven prioriteit aan gemeenschapswerk en weerspiegelen de christelijke waarden van rentmeesterschap en zorg voor anderen.
• Holistische ontwikkeling: Christelijke instellingen leggen de nadruk op de ontwikkeling van de hele persoon – intellectueel, moreel en spiritueel – en bevorderen zo goed afgeronde afgestudeerden.
• Wereldwijde impact: Christelijke waarden sluiten aan bij mondiale uitdagingen, zoals duurzaamheid en mensenrechten, waardoor Nederlandse universiteiten kunnen bijdragen aan internationale discussies.

Het Instituut voor Milieustudies van de VU integreert bijvoorbeeld christelijk rentmeesterschap met geavanceerd duurzaamheidsonderzoek, terwijl de medische faculteit van Radboud de nadruk legt op barmhartige zorg, geworteld in de katholieke ethiek. De wereldwijde programma’s van EFMU weerspiegelen een christelijke toewijding aan universeel onderwijs en toegankelijkheid.

6. Uitdagingen en kansen

De blijvende rol van het christendom in het Nederlandse hoger onderwijs wordt geconfronteerd met uitdagingen, waaronder:

• Balanceren tussen traditie en moderniteit: Christelijke universiteiten moeten hun religieuze identiteit behouden en tegelijkertijd een divers, seculier publiek aanspreken.
• Afnemende religieuze binding: Nu nog maar 20% van de Nederlanders zich identificeert als christen (CBS, 2023), staan instellingen onder druk om hun religieuze grondslag te rechtvaardigen.
• Mondiale concurrentie: Christelijke universiteiten moeten concurreren met seculiere instellingen op het gebied van wereldwijde ranglijsten en het werven van studenten.

Mogelijkheden zijn onder andere:

• Ethisch leiderschap: Christelijke waarden kunnen universiteiten positioneren als leiders in het aanpakken van wereldwijde ethische uitdagingen, zoals AI-ethiek en klimaatverandering.
• Interdisciplinaire innovatie: Het integreren van christelijke perspectieven in opkomende gebieden zoals datawetenschap en duurzaamheid kan de relevantie van de instelling vergroten.
• Samenlevingsopbouw: Christelijke principes van solidariteit kunnen campusgemeenschappen versterken en inclusiviteit en het welzijn van studenten bevorderen.

7. Aanbevelingen

Om de rol van het christendom in het Nederlandse hoger onderwijs te behouden en te versterken, moeten instellingen:

1. Geloof en wetenschap integreren: Integreer christelijke waarden in interdisciplinaire programma’s, zoals ethiek in technologie of theologie in sociale wetenschappen.
2. Interreligieuze dialoog bevorderen: Bevorder samenwerking met andere religieuze en seculiere instellingen om de pluralistische samenleving van Nederland te weerspiegelen.
3. Jongere generaties betrekken: Gebruik digitale platforms om christelijke waarden over te brengen op een manier die aanslaat bij moderne studenten.
4. Banden met de gemeenschap versterken: Uitbreiden van outreachprogramma’s die aansluiten bij de christelijke principes van dienstbaarheid, waardoor de maatschappelijke impact wordt vergroot.
5. Ethische bijdragen benadrukken: Benadruk de rol van de christelijke ethiek bij het aanpakken van hedendaagse problemen en positioneer universiteiten als thought leaders.

8. Conclusie

Het christelijk geloof heeft een fundamentele rol gespeeld in de vormgeving van het Nederlandse hoger onderwijs, van de oprichting van vroege universiteiten zoals Franeker tot de oprichting van denominatief gelieerde instellingen zoals de Vrije Universiteit Amsterdam, de Radboud Universiteit en de Euler-Franeker Memorial University. Terwijl de secularisatie het academische landschap heeft veranderd, blijven de christelijke waarden voortbestaan en beïnvloeden ethisch onderwijs, maatschappelijke betrokkenheid en maatschappelijke bijdragen. Door zich aan te passen aan moderne uitdagingen en gebruik te maken van hun religieuze erfgoed, kunnen christelijke universiteiten hun relevantie en impact in het Nederlandse hoger onderwijs behouden en bijdragen aan een holistische en waardengedreven academische ervaring in een multiculturele en multireligieuze wereld.

Referenties

• CBS. (2023). Religieuze gezindheid in Nederland.
• Radboud Universiteit. (2024). Strategisch Plan 2020-2025.
• Rüegg, W. (Ed.). (2004). Een geschiedenis van de universiteit in Europa: Deel III. Cambridge University Press.
• VU Amsterdam. (2024). Jaarverslag 2023.
• EFMU. (2023). De visie en missie van de Euler-Franeker Memorial University. Opgehaald van euler.euclid.int.